मधेशको ऐतिहासिक तथा सांस्कृतिक महोत्सव: छठ पर्व

मधेशको ऐतिहासिक तथा सांस्कृतिक महोत्सव: छठ पर्व

छठ पर्वको इतिहास र उत्पत्ति

छठ पर्वको उत्पत्तिका सम्बन्धमा विभिन्न किंवदन्ती र धार्मिक ग्रन्थहरूमा विविध उल्लेख पाइन्छ। विशेषगरी यो पर्व वैदिककालदेखि मनाइँदै आएको मानिन्छ। वैदिक कालमा सूर्यको आराधना गर्ने परम्परा थियो, जसलाई छठको रूपमा आज पनि निरन्तरता दिइएको छ। अर्कोतर्फ, केही कथा अनुसार भगवान रामले श्रीराम राज्याभिषेकपछि माता सीतालाई आफ्नो कुल परम्परा अनुसार छठ पर्वको व्रत पालन गर्न आग्रह गरेका थिए। यसको ऐतिहासिक जरा हिन्दू धर्मका धार्मिक शास्त्रहरूसम्म फैलिएर आएको छ। विशेषतया रामायण र महाभारतजस्ता महाकाव्यमा सूर्य देवको महिमा र पूजाको महत्त्व स्पष्ट रूपमा उल्लेख छ।

छठ पर्वको सांस्कृतिक महत्त्व

मधेश र तराई क्षेत्रका जनतालाई छठ पर्व अत्यन्त प्रिय छ। छठको सांस्कृतिक महत्त्व यस पर्वमा एकताको भावनामा जोडिन्छ। सम्पूर्ण समाजका मानिसहरू मिलेर यो पर्व मनाउँछन्, चाहे उनीहरूको जात, वर्ग, वा पृष्ठभूमि जुनसुकै होस्।

सामूहिक रूपमा जलाशयमा स्नान गर्ने, प्रसाद तयार गर्ने, र सूर्यलाई अर्घ्य दिने कार्यमा समाजको सहभागिता ठूलो हुन्छ। समाजको एकता र सहयोगको प्रतीकका रूपमा छठ पर्वलाई मान्यता दिइन्छ।

छठ पर्वको धार्मिक र आध्यात्मिक महत्त्व
छठ पर्व हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको आस्थाको केन्द्रबिन्दु मानिन्छ। यस पर्वमा सूर्य देवको पूजा गरी आफ्ना सन्तानको कल्याण, परिवारको सुख–समृद्धि र रोग–व्याधिबाट मुक्ति पाउन सकिने विश्वास गरिन्छ। सूर्यलाई अर्घ्य दिएर ऊर्जा र स्वास्थ्यको स्रोत मानिने सूर्य देवलाई धन्यवाद व्यक्त गरिन्छ। पौराणिक मान्यता अनुसार सूर्यको प्रकाश र ऊर्जा जीवनको स्रोत हो र यसैको पूजा गरेर स्वास्थ्य लाभ, मानसिक शान्ति र आध्यात्मिक उन्नति प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ।

छठ पर्वको विशेषताहरू

छठ पर्वका चार प्रमुख दिनहरू हुन्छन्, जसलाई "नहाय–खाय", "लोहण्डा वा खरना", "सझुका अरख" र "भोरका अरख" भनिन्छ। यी चारै दिनहरूमा भक्तजनले खास–खास विधिबाट सूर्य देवको पूजा गर्छन्।

१. पहिलो दिन: नहाय–खाय

छठ पर्वको पहिलो दिनलाई "नहाय–खाय" भनिन्छ। यस दिन व्रतालुहरूले पवित्र जलाशयमा स्नान गरी सम्पूर्ण शुद्धता अपनाउँछन्। यसपछि व्रतालुहरू विशेष रूपमा बनाएको शाकाहारी भोजन ग्रहण गर्छन्। यस दिनलाई पर्वको प्रारम्भको रूपमा मानिन्छ, जसले अन्य दिनहरूमा पालन गरिने परम्पराहरूको आधार तय गर्छ।

२. दोस्रो दिन: लोहण्डा वा खरना

दोस्रो दिन "लोहण्डा" या "खरना" मनाइन्छ। यस दिन व्रतालुले एक समय मात्र भोजन ग्रहण गर्छन्, जुन चामल र दूधले बनेको खीर, रोटी तथा सख्खरको हुन्छ। यस दिनको भोजन व्रतालुहरूले अत्यन्त पवित्रताका साथ तयार गर्दछन्। खरनाको भोजन ग्रहण गरेर व्रतालुहरूले तेस्रो दिनको व्रतको प्रारम्भ गर्दछन्।

 ३.तेस्रो दिन: सझुका अरख (अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ्य)

तेस्रो दिनको साँझमा व्रतालुहरूले अस्ताउँदो सूर्यलाई जलाशयमा उभिएर अर्घ्य दिन्छन्। यस दिनलाई "सझुका अरख" भनिन्छ। 

व्रतालुहरू जलाशयको किनारमा सामूहिक रूपमा उपस्थित भएर सूर्य देवको पूजा गर्छन् र प्रसाद जलाशयमा चढाउँछन्। अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ्य दिएर उनलाई धन्यवाद र प्रार्थना गरिन्छ। यो दृश्य अत्यन्त मनमोहक र आध्यात्मिक उर्जाले भरिपूर्ण हुन्छ, जहाँ सामूहिक रूपमा उपस्थित भक्तजनको उत्साह र भक्तिभाव देख्न सकिन्छ।

४.चौथो दिन: भोरका अरख (उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ्य)

अन्तिम दिन अर्थात् चौथो दिनको बिहान उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ्य दिएर छठ पर्व विधिवत रूपमा सम्पन्न हुन्छ। यस दिन व्रतालुले जलाशयमा उभिएर सुर्यलाई अर्घ्य दिन्छन्। यस दिनको पूजा अघिल्लो साँझको पूजाको पूरक मानिन्छ, जसले सम्पूर्ण पर्वलाई समापन गर्ने भूमिका खेल्छ। यस दिन विशेष प्रकारका मिठाई, केरा, ठकुवा लगायतका प्रसादहरू सूर्य देवलाई अर्पण गरिन्छ।

छठ पर्वका प्रसादहरू र तिनीहरूको महत्त्व

छठ पर्वमा ठकुवा, केरा, भुस्वा, मिठाई, उखु, अदुवा जस्ता प्रसादहरू चढाइन्छ। प्रत्येक प्रसादलाई विशेष महत्त्व दिइन्छ र यो घरमै बनाइन्छ। ठकुवा र भुस्वा जस्ता प्रसाद चामलको पिठोबाट बनाइन्छ। यस पर्वमा यी प्रसाद चढाउनुको खास धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व रहेको छ। केरा, ठकुवा, अदुवा आदिले पर्वको पवित्रता र शुद्धतामा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।

छठ पर्वको पर्यावरणीय पक्ष

छठ पर्वमा जलाशयको सफाइ र संरक्षणमा विशेष ध्यान दिइन्छ। छठका लागि पवित्र जलाशय आवश्यक पर्ने भएकाले यस पर्वले जलाशयको सरसफाइ, संरक्षण र महत्वलाई पनि उजागर गरेको छ। यसले स्थानीय पर्यावरणीय सन्तुलनलाई पनि मद्दत पुर्‍याउँछ। देश भरी खास गरी तराईका विभिन्न जिल्लाहरुमा जलाशयहरू पोखरी ,तलाउ,नदि, गंगासागर, धनुष सागर, दशरथ तलाउ जस्ता ठाउँहरूमा छठ पर्वको अवसरमा सफाइ गरिन्छ र हजारौं भक्तजनले जलाशयमा स्नान गरेर पूजाआजा गर्छन्।

छठ पर्वको उत्साह र प्रभाव

छठ पर्वको अवसरमा देश भरीका विभिन्न जिल्लाहरु मधेश क्षेत्र र खासगरी तराईका जिल्लाहरूमा उत्सवमय वातावरण हुन्छ। सयौंको संख्यामा भक्तजन जलाशयमा उपस्थित भएर सूर्यलाई अर्घ्य दिन्छन्। यो दृश्य अत्यन्त मनमोहक र भक्तिभावले भरिएको हुन्छ। समुदायका मानिसहरूले एकअर्कालाई सहयोग गर्दै यो पर्व मनाउँछन्। यस पर्वको प्रभावले समग्र तराई–मधेश क्षेत्रका हिन्दू धर्मावलम्बीहरूलाई एकता र सहकार्यको भावना जगाउँछ।

छठ पर्वको वर्तमान अवस्थामा महत्त्व र चुनौति 

वर्तमानमा छठ पर्वको महत्त्व अझ बढ्दै गएको छ। मधेश क्षेत्रको सांस्कृतिक पहिचानको रूपमा यस पर्वलाई मान्यता दिइएको छ। तर जलाशयको अभाव र प्रदूषणका कारणले गर्दा छठ पर्व मनाउन कठिनाइ उत्पन्न भइरहेको छ। यो समस्या समाधान गर्न विभिन्न सरोकारवाला निकायहरू जुटिरहेका छन्। यस पर्वको महत्त्वलाई अझ बढाउनका लागि समाजमा सफाइ र संरक्षणको सन्देश फैलाउन जरुरी देखिन्छ।

छठ पर्वको सांस्कृतिक पर्यटनको महत्त्व

छठ पर्वको अवसरमा तराई–मधेशका विभिन्न जलाशय र तालतलैयामा ठूलो संख्यामा पर्यटकहरूको घुँइचो लाग्ने गर्छ। यसले सांस्कृतिक पर्यटनलाई बढावा दिएको छ। विशेषगरी, जनकपुरधामको गंगासागर, धनुष सागर, अरगजा पोखरी, र रामको नामसँग जोडिएको स्थलहरूमा छठ पर्वमा भक्तजनहरूको उपस्थिति धेरै नै हुन्छ। छठको बेला पर्यटकहरूले मधेशको सांस्कृतिक र धार्मिक विविधता अनुभव गर्न पाउँछन्।

समग्रमा

छठ पर्व मधेश क्षेत्रको सांस्कृतिक, धार्मिक र सामाजिक महोत्सवको रूपमा प्रचलित छ। सूर्य देवको पूजा, समाजको सामूहिक सहभागिता, र विभिन्न प्रसादहरूको चढाइले यो पर्वलाई एकता, आस्था र संस्कृतिको धरोहरको रूपमा उभ्याएको छ। छठको अवसरमा मन, वचन र कर्मबाट शुद्ध भएर भक्तजनले सूर्यको उपासना गर्नुको उद्देश्य व्यक्तिगत कल्याण र समाजको समृद्धि प्राप्त गर्नु हो।